Władysław Strzemiński

Władysław Strzemiński (ur. 21 listopada 1893 w Mińsku, zm. 26 grudnia 1952 w Łodzi) – polski malarz, teoretyk sztuki, publicysta, pedagog z kręgu konstruktywizmu. Pionier konstruktywistycznej awangardy lat 20. i 30. XX wieku; twórca teorii unizmu. W 1914 ukończył Wojskową Szkołę Inżynierii Lądowej. Podczas I wojny światowej w randze podporucznika służył w twierdzy Osowiec, a następnie walczył na Białorusi, gdzie w maju 1916 został ciężko ranny (stracił rękę i nogę oraz wzrok w jednym oku). Za zasługi na polu walki otrzymał Order Świętego Jerzego. Nie mogąc kontynuować kariery wojskowej rozpoczął studia w Szkole Sztuk Pięknych w Moskwie, której jednak nie ukończył. Następnie został asystentem Kazimierza Malewicza w Szkole Sztuk Pięknych w Witebsku. W ciągu zaledwie kilku lat znalazł się w czołówce rosyjskiej awangardy, współpracując m.in. z El Lissickim i Aleksandrem Rodczenką. W 1922 powrócił do kraju i osiadł wraz z żoną, Katarzyną Kobro na prowincji, nawiązując kontakt z przedstawicielami rodzącej się dopiero w Polsce awangardy. Znajdował się wtedy jeszcze pod wpływem myśli Malewicza (z tym, że miał do niej stosunek twórczy, uważał, że zawieszone nad płaskim tłem formy geometryczne są zbyt dynamiczne), a w jego sztuce znać było silne oddziaływanie sztuki konstruktywistycznej. Strzemiński w latach 20. pracował nad własną teorią, którą ogłosił w 1927 roku pod nazwą unizmu. W 1931 zamieszkał w Łodzi, gdzie rozwinął działalność w Związku Polskich Artystów Plastyków. W 1932 został laureatem prestiżowej, o charakterze ogólnopolskim, Nagrody miasta Łodzi. Należał do grupy Blok, a potem do Praesens. Po zerwaniu kontaktów z grupą Praesens Strzemiński z Kobro założyli w 1928 grupę artystyczną „a.r.”. Tuż przed wojną, Strzemiński i Kobro wraz z urodzoną w 1936 córką Niką Strzemińską mieszkali na modernistycznym osiedlu im. Józefa Montwiłła-Mireckiego w Łodzi (ul. Srebrzyńska 75), Podczas okupacji niemieckiej, przebywając we włączonej do Rzeszy Łodzi (niem. Litzmannstadt), w ślad za żoną, zadeklarował się jako osoba narodowości rosyjskiej. Po wojnie toczyło się w tej sprawie postępowanie o odstępstwo od narodowości polskiej, ale wobec Strzemińskiego zostało umorzone przez prokuraturę (Kobro w 1949 została skazana przez sąd, ale rok później uniewinniona). W 1945 został wykładowcą w łódzkiej Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych, której był współzałożycielem. W tym samym roku przekazał swą spuściznę artystyczną Muzeum Sztuki w Łodzi. W 1950 Strzemiński został na polecenie Ministerstwa Kultury i Sztuki, zwolniony z pracy w PWSSP pod zarzutem nierespektowania norm doktryny realizmu socjalistycznego. W tym okresie rozpadło się także jego małżeństwo z Katarzyną Kobro. Pozostawał bez źródeł dochodu. Zatrudniał się do malowania szyldów. Według informacji zawartych w filmie dokumentalnym Podaj cegłę, czyli polski socrealizm autorstwa Andrzeja Sapiji, Strzemiński zmarł z głodu, jako ofiara systemu komunistycznego w PRL, który uniemożliwiał podejmowanie pracy przez twórców będących w opozycji do socrealizmu. Bezpośrednią przyczyną śmierci była jednak gruźlica. W ostatnim okresie życia, już w szpitalu, przy pomocy grupy byłych studentów opracowywał książkę Teoria widzenia (wydaną jednak dopiero pośmiertnie w 1958 r.). Został pochowany na Cmentarzu Starym w Łodzi. Jego nagrobek zaprojektował Karol Tchorek w 1962 (renowacja w 2013). Z Katarzyną Kobro miał jedno dziecko – córkę Nikę, która po latach opublikowała wspomnienia o rodzicach.