Historia polskich krojów pisma w pigułce
Okres inkunabułów (1474–1500)
Okres druków XV wieku, czyli inkunabułów (z łac. in cunabulis = w kołysce, w pieluszkach). Najwcześniejsze druki, od czasu powstania warsztatu Johannesa Gutenberga do końca XV w., nazywane są też paleotypami. Funkcja, forma oraz technologia sporządzania czcionki, w zasadzie niezmienne przez pięćset lat, uzyskały swą postać podczas prac Johannesa Gutenberga (ok. 1399–1468), już od czasów Renesansu zwanego ojcem drukarstwa. Po długotrwałych próbach wynalazca skonstruował aparat do odlewania z czcionek trwałych, metalowych matryc, zapewniających powtarzalność identycznych precyzyjnych odlewów oraz opracował praktyczny sposób zestawiania kolumn tekstu i odbijania ich w odpowiedniej prasie. Największym i najbardziej znanym dziełem typograficznym Gutenberga była drukowana w latach 1452–1455 w Moguncji dwutomowa Biblia (tzw. 42-wierszowa) – pierwsza w Europie książka wydrukowana ruchomymi czcionkami. Zdecydowana większość inkunabułów miała na stronicach niezadrukowane miejsca pozostawione dla rubrykatorów i iluminatorów zdobiących druki ręcznie malowanymi inicjałami lub ornamentami. Na ziemiach polskich drukuje sześciu typografów w Krakowie, Wrocławiu, Gdańsku, Chełmnie Pomorskim i Malborku.
Przykładowe kroje z tego okresu:
Projektanci tego okresu
Wczesny okres starodruków (1501–1550)
W wieku XVI w drukarstwie następuje systematyczne odchodzenie od naśladownictwa formy średniowiecznych ksiąg rękopiśmiennych. Często stosowane są drzeworytowe inicjały i ilustracje drukowane jednocześnie z tekstem składanym czcionkami. Najważniejszym ośrodkiem drukarsko-wydawniczym jest Kraków (Haller, Ungler, Wietor, Szarfenbergowie i in.). Drukuje się jednak w całym Królestwie i na Litwie. Obok drukarń polsko-łacińskich powstają oficyny cyrylickie i hebrajskie. Typografowie, podobnie jak w czasach inkunabułów, samodzielnie odlewają czcionki, ale powstają również specjalistyczne gisernie czcionek obsługujące bliższe i dalsze drukarnie. Kształtuje się ortografia polska i grafika liter. W ustaleniu formy polskiego alfabetu prace jednoznacznie powiązane z drukarską praktyką i odlewnictwem czcionek odgrywają rolę decydującą. Bazując na publikowanych traktatach (Zaborowskiego i Murzynowskiego) istotnych zmian w rysunku liter i znaków diakrytycznych oddających brzmienie głosek przez cały wiek XVI dokonywali drukarze, głównie krakowscy, wrocławscy i królewieccy. Upowszechniali je w tekstach wydawanych przez siebie dzieł i przez sam fakt powielania wzorce stawały się obowiązujące.
Przykładowe kroje z tego okresu:
Projektanci tego okresu
Dojrzały okres starodruków (1551–1700)
Wyróżniają się drukarnie krakowskie (Wirzbięta, Rodecki, Sternacki i in.) i gdańskie (m.in. Rethe, Hünefeld, Heweliusz). W 1585 z drukarni Radziwiłłów w Brześciu Litewskim wychodzi różnowiercza Biblia tłumaczona i redagowana przez kilkunastu autorów, znakomity zabytek języka polskiego. W 1594 roku Januszowski wydaje w Krakowie Nowy Karakter Polski, a w nim ortografie Kochanowskiego, Górnickiego i własną drukowane oryginalnym polskim krojem czcionek.
Wiek XVII, czas nieszczęść i wojen (z Moskwą, Turkami, Kozakami, szwedzki potop). Powstają drukarnie w wielu miejscowościach (np. pierwsza stała oficyna w Warszawie), jednak w większości pod względem estetyki druku ich produkcja jest niska. W 1661 roku w krakowskiej drukarni Jana Aleksandra Gorczyna ukazuje się, składany antykwą i szwabachą, pierwszy numer „Merkuriusza Polskiego Ordynaryjnego” – najstarszej periodycznej polskiej gazety. Typografowie coraz częściej wprowadzają miedzioryt. Odbitki miedziorytnicze i druk z wypukłych form czcionkowych łączą w publikacjach w różny sposób, np. w zbiorze rytowanych map nieba Jana Heweliusza Prodromus astronomiae ... et Firmamentum Sobiescianum (1690).
Przykładowe kroje z tego okresu:
Projektanci tego okresu
Późny okres starodruków (1701–1800)
Na początku wieku Paweł Pater uruchamia w Gdańsku drukarnię i szkołę, gdzie uczono produkcji czcionek, drukowania i introligatorstwa. Jego książka Typis literarum... jest łacińsko-niemieckim podręcznikiem omawiającym m.in. narzędzia odlewnicze i drukarskie oraz rodzaje czcionek. W Warszawie rozwija się ruch wydawniczy związany z prądami oświeceniowymi czasów Stanisławowskich i Sejmu Czteroletniego (drukarnie Gröla, Mitzlera de Kolof, Dufoura, Bohomolca, Potockiego, Mostowskiego i muzyczna Engla). Urodziwe druki Michała Gröla uzyskują powszechną renomę. Powstają gisernie czcionek księży pijarów i misjonarzy oraz Podebrańskiego i Zawadzkiego.
Przykładowe kroje z tego okresu:
Projektanci tego okresu
Od rzemiosła do przemysłu (1801–1850)
We wszystkich trzech zaborach następuje szybki rozwój drukarstwa. Zakładane są odlewnie czcionek w Warszawie (Dąbrowski, Benecke, Glücksberg, Gissernia Skarbowa) oraz we Lwowie i Krakowie. Powstają też pierwsze drukarnie litograficzne (Siestrzyński, Chodkiewicz). Udział Natana Glücksberga w Warszawskiej Wystawie Sztuk Pięknych w 1821 roku i jego zabiegi o uzyskanie akceptacji w środowisku artystów to pierwsza próba nobilitacji drukarstwa – typografii jako dziedziny twórczości artystycznej. W 1833 roku w drukarni Banku Polskiego w Warszawie uruchomiono pierwszą w kraju maszynę pospieszną. U Glücksberga ukazuje się Teorya sztuki drukarskiej Ząbkowskiego (1832), a kilka lat później Samuel Orgelbrand zakłada słynne przedsiębiorstwo wydawniczo-drukarskie. W Krakowie Stanisław Gieszkowski drukuje pierwszy tom Historyi literatury polskiej Wiszniewskiego (1840).
Przykładowe kroje z tego okresu:
Okres mechanizacja procesów drukarskich (1851–1900)
Dzięki burzliwemu rozwojowi prasy i czytelnictwa drukarnie instalują maszyny pospieszne, a w Krakowie w Drukarni „Czasu” Żegota Wywiałkowski publikuje podręcznik Wartkotłocznie (1858). Pod koniec XIX wieku w giserniach Orgelbranda i Ungra, instalowano odlewarki czcionek systemu Foucher oraz Küstermann produkujące 30–50 tys. czcionek dziennie. Od 1878 roku gazetę „Kurier Warszawski” drukowano na nowoczesnej maszynie rotacyjnej. W 1899 roku zakupiono do krakowskiej Drukarni Narodowej pierwszą w Polsce maszynę do składania tekstów, tzw. monolinę.
Przykładowe kroje z tego okresu:
Projektanci tego okresu
Od druku wypukłego do offsetowego (1901–1950)
W miarę postępu technicznego stopniowo rośnie świadomość społecznej roli typografii, i to nie tylko jej aspektów estetycznych, ale też funkcjonalnych. Już w 1905 roku w Królestwie Kongresowym przepisy dotyczące podręczników szkolnych ustalają maksymalną liczbę piętnastu liter w jednym centymetrze kwadratowym tekstu. W Warszawie działają odlewnie czcionek Idźkowskiego, Jeżyńskiego, Koziańskich i Konata. W 1914 roku pierwsze linotypy rozpoczynają pracę w Krakowie i od tej chwili postępuje mechanizacja składania, szeroko wykorzystywane są linotypy i monotypy do tzw. składu gorącego. W typografii przed I wojną światową oraz dwudziestolecia międzywojennego przejawia się kilka prądów artystycznych charakterystycznych dla tych lat: secesja związana m.in. z czasopismem „Chimera”, nurt tzw. polskiej sztuki dekoracyjnej, awangarda konstruktywizmu i futuryzmu oraz Art Deco. W 1927 r. drukarstwo zaliczono urzędowo do kategorii przemysłu. Po II wojnie światowej, na bazie firmy Idźkowski i S-ka powstaje przedsiębiorstwo państwowe Odlewnia Czcionek, do którego trafiają zachowane zasoby matryc pozostałych warszawskich giserni.
Przykładowe kroje z tego okresu:
Projektanci tego okresu
Ostatni okres tradycyjnego drukarstwa (1951–1985)
Szczytowy okres zapoczątkowanej przez Gutenberga technologii drukowania wypukłego oraz niemal całkowite jej wyparcie przez drukowanie offsetowe. Do przeszłości odchodzą maszyny do składania (linotyp, monotyp), odlewnie czcionek chylą się ku upadkowi. Rozwijają się techniki fotoskładu, w trakcie których powstają teksty na materiałach światłoczułych, gotowe do sporządzania drukowych form offsetowych. Powstają kolejne generacje naświetlarek fotoskładu: od prymitywnych, w których nośnikami pisma są negatywowe fotomatryce, aż po sterowane elektronicznie fotoskładarki z bitmapowymi fontami komputerowmi. Trwa zapoczątkowany w latach międzywojnia lawinowy jakościowy i ilościowy rozwój masowej informacji. Słowo drukowane konkuruje o uwagę czytelnika z innymi środkami przekazu, a szybkość czytania i rozumienie stają się ważnym elementem procesu komunikacji. Typografia rozumiana jako umiejętność stosowania pisma i projektowania druków wykładana jest na uczelniach w wielu krajach, również w Polsce.
Przykładowe kroje z tego okresu:
Projektanci tego okresu
- Helena Nowak-Mroczek
- Andrzej Heidrich
- Marek Sigmund
- Tadeusz Szumilas
- Bogdan Żochowski
- Henryk Sakwerda
- Bronisław Zelek
- Zygfryd Gardzielewski
- Adam Półtawski
- Stefan Bernaciński
- Władysław Brykczyński
- Bolesław Penciak
- Jerzy Desselberger
- Elżbieta Krużyńska
- Małgorzata Budyta
- Maria Eska
- Maria Nowak
- Jerzy Janiszewski
- Roman Duszek
Początek ery cyfrowej (1986–1999)
W połowie lat 80. XX wieku w przemyśle wydawniczm USA i Europy Zachodniej zachodzi rewolucja Desktop Publishing. Komputery Apple Macintosh, a później PC z Microsoft Windows, programy edytorskie i ilustracyjne (QuarkXPress, PageMaker, Calamus, CorelDraw, FreeHand, Illustrator), a także PostScript — opracowany przez Adobe uniwersalny język starowania drukarkami i naświetlarkami — sprawiają, że proces wydawniczy przenosi się z zecerń na biurka projektantów. Dzięki edytorowi Altsys Fontographer zawodowcy i amatorzy samodzielnie tworzą gotowe do użytku fonty cyfrowe w formatach Type 1 i TrueType.
W Polsce po 1989 roku miejsce upadających państwowych zecerń, drukarń i wydawnictw zajmują prywatne firmy prowadzone częściej przez „komputerowców” niż grafików czy typografów. Polscy „detepowcy” zyskują dostęp do setek nowych fontów cyfrowych wyposażonych jedynie w litery języków zachodnich. Nieliczni entuzjaści (Jackowski, Ryćko, Szczypka, Tatarkiewicz, Tomaszewski, Czapnik, Kenig) przystępują do uzupełniania fontów o polskie znaki diakrytyczne i do polonizacji oprogramowania zecerskiego. Krojów oryginalnych powstaje raptem kilka. W latach 90-tych polskie książki, gazety, szyldy, ulotki reklamowe, katalogi i plakaty tworzy się pospiesznie, a za materiał literniczy służy kilka dużych, spolonizowanych pakietów fontów zachodnich. Dziś chaos typograficzny tego okresu określa się mianem „typo polo”.
Przykładowe kroje z tego okresu:
Fonty OpenType i tekst cyfrowy (2000–2015)
Początek XXI wieku to początek cyfrowego obiegu tekstu. Windows 2000, Word, InDesign i rodzący się WWW porządkują cyfrowe kodowanie tekstu: dzięki normie Unicode przenoszenie polskich tekstów zapisanych cyfrowo między różnymi systemami nie wymaga już żmudnych konwersji. Nowy format OpenType sprawia, że w tym samym foncie można po raz pierwszy umieścić znaki różnych alfabetów, a także kapitaliki czy ligatury. Wielcy producenci (Adobe, FontFont, Linotype, Monotype) i indywidualni twórcy krojów pism na świecie umieszczają w swoich fontach polskie znaki diakrytyczne. Nowo powstające internetowe sklepy z fontami (MyFonts) dają polskim grafikom natychmiastowy dostęp do światowych zasobów literniczych — jedyną barierą pozostają ceny.
Podstawowym narzędziem pracy literników na świecie staje się edytor fontów FontLab, tworzony we współpracy amerykańsko-rosyjsko-polskiej. Za sprawą Internetu i konferencji typograficznych (ATypI, TYPO Berlin), polscy entuzjaści cyfrowego liternictwa nawiązują kontakty z ich kolegami po fachu za granicą. Po kilkudziesięciu latach polskiego literniczego bezruchu, w pierwszej dekadzie XXI wieku pionierzy-samoucy (Otto, Nowacki, Frankowski, Dziedzic) tworzą cyfrowe repliki pism istniejących i kroje zupełnie nowe. Dzięki wysiłkom prof. Kochnowicza, do tej grupy dołączają wkrótce absolwenci i absolwentki Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu, a po nich kolejni projektanci i kolejne projektantki, wykształceni w innych ośrodkach w Polsce, czy na uczelniach w Hadze i w Reading.
Przykładowe kroje z tego okresu:
Projektanci tego okresu
- Michał Jarociński
- Maciej Włoczewski
- Mateusz Machalski
- Franciszek Otto
- Radek Łukasiewicz
- Roch Modrzejewski
- Aleksandra i Daniel Mizielińscy
- Robert Jarzec
- Anna Giedryś
- Łukasz Dziedzic
- Adam Twardoch
- Botio Nikoltchev
- Błażej Ostoja Lniski
- Artur Frankowski
- Magdalena Frankowska
- PBD.pl
- Maciej Majchrzak
- Sebastian Cabaj
- Viktoriya Grabowska
- Edgar Bąk
- Janusz Marian Nowacki
- Zuzanna Rogatty
- Mikołaj Grabowski
- Henryk Sakwerda
- Maciek Sobczak
- Paweł Osial
- Andrzej-Ludwik Włoszczyński
- Piotr Woźniak
Fonty zmienne i typografia ekranowa (2016–2024)
Od czasów Gutenberga typografia była tożsama z drukiem i papierem. Jednak ostatnie lata to szybki rozwój ekranów komputerów i urządzeń przenośnych jako medium, którym do odbiorców dociera tekst, od e-booków po krótkie teksty w mediach społecznościowych i komunikatorach. Przeglądarki internetowe zyskują możliwość wyświetlania tekstu złożonego dowolnymi fontami umieszczonymi w kodzie HTML. Dzięki serwisowi Google Fonts polska rodzina pism Lato jest najczęściej na świecie czytanym krojem ekranowym stworzonym przez niezależny zespół (Dziedzic, Twardoch, Nikoltchev).
W roku 2016 na konferencji ATypI w Warszawie największe firmy komputerowe świata przedstawiają nową wersję formatu fontów OpenType, w którym dodano możliwość płynnego zmieniania kształtów liter. Pierwszymi programami w pełni obsługującymi fonty zmienne (wariacyjne) stają się przeglądarki internetowe. Po raz pierwszy to ekran, a nie papier, jest głównym medium typograficznej innowacji. Polska typografia ma się dobrze. Na rynku działa kilka sklepów oferujących tworzone w Polsce kroje (Capitalics, Threedotstype). Część polskich projektantów publikuje swoje kroje u największych światowych wydawców. W Polsce tworzy się nie tylko pisma z alfabetem łacińskim — powstają fonty z cyrylicą, greką, pismem arabskim czy hebrajskim. Do najpłodniejszych twórców (Machalski, Jarociński, Mizielińscy) co roku dołączają kolejni adepci i kolejne adeptki sztuki projektowania pism. Współpracują oni z liternikami i literniczkami z całego świata, tworząc zarówno pojedyncze fonty akcydensowe, jak i rozbudowane systemy typograficzne.
Przykładowe kroje z tego okresu:
Projektanci tego okresu
- Maciej Włoczewski
- Mateusz Machalski
- Leszek Bielski
- Andrzej Heidrich
- Michał Jarociński
- Ludka Biniek
- Ania Wieluńska
- Borys Kosmynka
- Przemysław Hoffer
- Wojciech Freudenreich
- Aleksandra Lampart
- Joanna Angulska
- Kaja Słojewska
- Franciszek Otto
- Beata Kurek
- Piotr Wardziukiewicz
- Radek Łukasiewicz
- Roch Modrzejewski
- Szymon Sznajder
- Aleksandra i Daniel Mizielińscy
- Patryk Gmerek
- Barbara Bigosińska
- Maciej Połczyński
- Dominika Nika Langosz
- Błażej Ostoja Lniski
- Artur Frankowski
- Magdalena Frankowska
- Maciej Majchrzak
- PBD.pl
- Zofia Janina Borysiewicz
- Marian Misiak
- Bronisław Zelek
- Jan Estrada-Osmycki
- Adam Jagosz
- Viktoriya Grabowska
- Przemysław Zięba
- Sebastian Cabaj
- Kacper Janusiak
- Zuzanna Rogatty
- Jacek Walesiak
- Mikołaj Grabowski
- Paweł Osial
- Agnieszka Cieślikowska
- Przemysław Kopczyk
- Konrad Łukasiak
- Paweł Schulz
- Izabela Lewkowicz
- Filip Tofil
- Adam Półtawski
- Michał Berger
- Małgorzata Bartosik
- Wiktor Buksza
- Wojciech Regulski
- Grzegorz Samson
- Kuba Rudziński
- Piotr Ciesielski
- Katarzyna Szykowna
- Antoni Kwiatkowski
- Grzegorz Komarec
- Honza Zamojski
- Andrzej-Ludwik Włoszczyński
- Adam Twardoch
- Elżbieta Krużyńska
- Andrzej Tomaszewski
- Michał Gorczyca